autorka: Kasia Deptuła

Czy sport to zdrowie? Intensywny wysiłek fizyczny nie tylko poprawia kondycję, ale również prowadzi do zmian w strukturze serca. Czy wiesz, jakie mechanizmy stoją za adaptacją serca sportowca? Czy zmiany te są zawsze bezpieczne, czy mogą stanowić zagrożenie? W naszym artykule przyjrzymy się, jak różne czynniki – od rodzaju dyscypliny sportowej, przez genetykę, po wiek – wpływają na funkcjonowanie serca osób uprawiających sport. Dowiedz się, jakie zmiany zachodzą w sercu sportowca i na co warto zwrócić uwagę, aby intensywny trening przynosił korzyści, a nie ryzyko.

Spis treści

1. Co to jest serce sportowca?
2. Objawy towarzyszące sercu sportowca

• Zmiany strukturalne w sercu sportowca
• Zmiany na poziomie molekularnym w sercu sportowca

3. Przyczyny serca sportowca
4. Od czego zależy nasilenie i zmiany w sercu sportowca?

• Płeć a serce sportowca
• Wiek vs. serce sportowca
• Powierzchnia ciała
• Dyscyplina sportowa
• Czynniki genetyczne

5. Serce sportowca jako powikłanie

• Czy serce sportowca jest niebezpieczne?

6. Leczenie serca sportowca - czy jest potrzebne?

Co to jest serce sportowca?

Serce sportowca to adaptacyjne zmiany w sercu, zarówno pod względem funkcji, jak i struktury, które pojawiają się w wyniku intensywnego uprawiania sportu. Te zmiany prowadzą do modyfikacji stosunku masy do objętości serca oraz zmian w czynności serca, co umożliwia lepsze radzenie sobie z obciążeniami wysiłkowymi.

Termin "serce sportowca" został po raz pierwszy użyty w 1899 roku po przeprowadzeniu badań u narciarzy biegowych.

Z biegiem czasu, dzięki rozwojowi diagnostyki kardiologicznej, znaczenie tego terminu się rozszerzyło. Obecnie wyróżnia się dwie formy przebudowy serca:

• przerost koncentryczny – związany z uprawianiem dyscyplin siłowych, gdzie nowe włókna mięśniowe (sarkomery) dodawane są równolegle,
• przerost ekscentryczny – wynikający z uprawiania dyscyplin wytrzymałościowych, w których sarkomery są dodawane szeregowo.

Zmiany te można wykryć za pomocą echokardiografii i badania elektrokardiograficznego (EKG), jednak warto pamiętać, że mimo iż są one naturalnym wynikiem regularnego treningu, mogą im towarzyszyć również patologiczne zmiany. Przykładem jest kardiomiopatia przerostowa, która w niektórych przypadkach może prowadzić do nagłego zatrzymania czynności serca lub niewydolności serca, szczególnie u zawodowych sportowców. Zespół serca sportowca, mimo że typowy dla osób uprawiających sport wyczynowo, występuje znacznie rzadziej u amatorów.

Objawy towarzyszące sercu sportowca

Serce sportowca charakteryzuje się zmianami w strukturze, zwłaszcza lewej komory serca. Znaczne ma również zwolnienie częstości i rytmu serca, znane jako bradykardia zatokowa, to jedno z typowych zjawisk u osób intensywnie trenujących. Serce u sportowców może bić z częstotliwością nawet 40 uderzeń na minutę, a w niektórych przypadkach poniżej 30, co jest efektem wzmożonej aktywności układu przywspółczulnego, szczególnie wpływu nerwu błędnego. Jego działanie pomaga regulować pracę serca podczas spoczynku, powodując zmniejszenie częstości uderzeń, co jest naturalną adaptacją do wysiłku fizycznego.

Zmiany strukturalne w sercu sportowca

Zmiany strukturalne obejmują głównie:

• lewą komorę (LK), gdzie dochodzi do pogrubienia ściany mięśnia i powiększenia końcoworozkurczowego wymiaru,
• lewy przedsionek, który zwiększa swoją objętość,
• prawą komorę i prawy przedsionek, które także ulegają powiększeniu.

Te zmiany można zaobserwować w badaniach obrazowych, takich jak rezonans magnetyczny i echo serca. Zmiany te mogą wpływać na zaburzenia przewodnictwa przedsionkowo-komorowego i inne niepokojące objawy, dlatego regularne badania są kluczowe.

Zmiany na poziomie molekularnym w sercu sportowca

Wyczerpujący wysiłek fizyczny prowadzi do zmian na poziomie mikroskopowym i molekularnym. Obejmują one struktury takie jak:

• kardiomiocyty (komórki mięśnia sercowego),

• układ bodźcoprzewodzący,

• macierz zewnątrzkomórkową,

• naczynia wieńcowe.

Zmiany te dotyczą między innymi wewnątrzkomórkowych szlaków sygnalizacyjnych, które zależą od jonów wapnia. Wzmacnia się również układ krążenia wieńcowego, zwiększając liczbę i średnicę naczyń krwionośnych, a także aktywność tlenku azotu (NO), który działa rozszerzająco na naczynia.

Przyczyny serca sportowca

Główną przyczyną przerostu serca u sportowców jest intensywna i długotrwała aktywność fizyczna. Regularny wysiłek prowadzi do zwiększonego zapotrzebowania na tlen, co z kolei powoduje adaptacyjne zmiany w sercu, takie jak zwiększenie objętości wyrzutowej oraz zmiany w strukturze lewej komory. Zmiana morfologii i czynności serca jest naturalnym efektem długotrwałego wysiłku.

Do najważniejszych z nich należą:

• rzut serca,
• objętość wyrzutowa,
• częstość pracy serca,
• skurczowe i średnie ciśnienie tętnicze, przy jednoczesnym obniżeniu ciśnienia rozkurczowego oraz oporu obwodowego.

W przypadku wysiłku statycznego, takiego jak podnoszenie ciężarów, zapotrzebowanie na tlen i powyższe parametry rosną w mniejszym stopniu. Najbardziej widoczną zmianą jest jednak wzrost ciśnienia tętniczego, zarówno skurczowego, jak i rozkurczowego.

Warto pamiętać, że wysiłek dynamiczny obciąża serce głównie pod względem objętościowym, podczas gdy wysiłek statyczny wywołuje większe obciążenie ciśnieniowe.

Od czego zależy nasilenie i zmiany w sercu sportowca?

Na przebudowę serca sportowca wpływa wiele czynników. Kluczowe znaczenie mają różne aspekty, które mogą determinować nasilenie zmian, w tym czynniki fizjologiczne oraz indywidualne predyspozycje. Każdy z tych elementów może w różnym stopniu wpływać na sposób, w jaki serce sportowca adaptuje się do intensywnego wysiłku. Najważniejsze z nich to płeć, wiek, powierzchnia ciała oraz rodzaj uprawianej dyscypliny sportowej. Każdy z tych czynników ma unikalny wpływ na przebieg zmian adaptacyjnych w sercu sportowca, dlatego warto omówić je bardziej szczegółowo.

Płeć a serce sportowca

U kobiet zmiany w sercu są zazwyczaj mniejsze w porównaniu do mężczyzn. Dotyczy to między innymi wymiaru późnorozkurczowego lewej komory oraz maksymalnej grubości jej ścian. Wynika to z kilku kluczowych czynników. Przede wszystkim różnice hormonalne, takie jak niższy poziom androgenów u kobiet, wpływają na mniejsze zdolności do hipertrofii mięśnia sercowego w odpowiedzi na wysiłek fizyczny. Ponadto, kobiety mają zazwyczaj mniejszą masę mięśniową i powierzchnię ciała, co również ogranicza rozmiar zmian adaptacyjnych w sercu. Różnice te dotyczą także reakcji ciśnieniowej na wysiłek – kobiety mają tendencję do mniejszych wzrostów ciśnienia tętniczego podczas ćwiczeń, co z kolei zmniejsza obciążenie serca i wpływa na mniejszy stopień jego przebudowy.

Wiek vs. serce sportowca

W przypadku młodszych sportowców (juniorów) zmiany w sercu wynikają nie tylko z adaptacji do wysiłku, ale również z naturalnego rozwoju i dojrzewania układu krążenia. Ich serce jest w procesie wzrostu, co sprawia, że jego struktury mają większą elastyczność i zdolność do adaptacji w odpowiedzi na intensywny wysiłek fizyczny. Zmiany te mogą być bardziej dynamiczne, a ich przebieg często zależy od tego, jak długo młody sportowiec uprawia dany sport i na jakim etapie rozwoju fizycznego się znajduje.

U starszych sportowców (seniorów) zmiany adaptacyjne mogą być bardziej ograniczone ze względu na naturalne procesy starzenia. W tym wieku serce jest mniej elastyczne, a przebudowa mięśnia sercowego może być mniej efektywna. Dodatkowo, długoterminowe stosowanie dopingu, szczególnie wśród zawodowych sportowców, może prowadzić do patologicznych zmian w sercu, takich jak przerost mięśnia sercowego. Wpływ na przebudowę serca mogą mieć również schorzenia układu krążenia, które częściej pojawiają się z wiekiem, takie jak nadciśnienie tętnicze, miażdżyca czy choroba niedokrwienna serca.

Powierzchnia ciała

Większa powierzchnia ciała, przy zachowaniu tych samych parametrów płci, wieku i rodzaju uprawianego sportu, wiąże się z większym rozmiarem i grubością lewej komory serca. Osoby o większej masie ciała i większej powierzchni mają zazwyczaj bardziej wyraźne zmiany adaptacyjne, ponieważ ich serce musi pompować więcej krwi, aby zapewnić odpowiednie dotlenienie i odżywienie organizmu podczas wysiłku. To oznacza, że większa powierzchnia ciała stanowi dodatkowe obciążenie objętościowe dla serca, co prowadzi do jego przerostu i zwiększenia wymiarów lewej komory. Ten efekt jest szczególnie widoczny w sportach wytrzymałościowych, gdzie organizm przez dłuższy czas pracuje na wysokich obrotach.

Dyscyplina sportowa

Rodzaj uprawianej dyscypliny sportowej ma kluczowe znaczenie dla nasilenia i rodzaju zmian w sercu sportowca. Największe zmiany, szczególnie w zakresie powiększenia lewej komory oraz pogrubienia jej ścian, obserwuje się w dyscyplinach siłowo-wytrzymałościowych. Sporty takie jak kolarstwo, wioślarstwo, kajakarstwo czy pływanie wymagają od serca długotrwałej pracy na wysokim poziomie, co prowadzi do adaptacyjnych zmian strukturalnych. W tych dyscyplinach serce musi efektywnie pompować dużą ilość krwi, aby dostarczyć tlen do mięśni przez dłuższy czas, co powoduje przerost lewej komory.

W sportach o mniejszym obciążeniu wytrzymałościowym, takich jak żeglarstwo czy saneczkarstwo, zmiany w sercu są znacznie mniejsze, ponieważ nie wymagają one tak intensywnej pracy serca. Natomiast umiarkowane zmiany, szczególnie w grubości ścian lewej komory, mogą być obserwowane u sportowców zajmujących się podnoszeniem ciężarów, gdzie dominuje obciążenie ciśnieniowe związane z krótkotrwałymi, ale intensywnymi wysiłkami.

Czynniki genetyczne

Predyspozycje dziedziczne odgrywają istotną rolę w procesie adaptacji serca sportowca. U niektórych osób mogą one wpływać na intensywność zmian strukturalnych, takich jak przerost lewej komory. Zdolność serca do przystosowania się do długotrwałego wysiłku, a także reakcja organizmu na obciążenie fizyczne, mogą być w dużej mierze uwarunkowane przez czynniki rodzinne. Dodatkowo, osoby z wrodzoną skłonnością do nadmiernego przerostu mięśnia sercowego lub zaburzeń rytmu mogą doświadczać przyspieszonych zmian w wyniku intensywnego treningu. Występowanie chorób sercowych w rodzinie, takich jak kardiomiopatia przerostowa, może również zwiększać ryzyko komplikacji związanych z adaptacją serca do wysiłku.

Serce sportowca jako powikłanie

Serce sportowca to fizjologiczne zmiany wynikające z intensywnego treningu, a nie stan patologiczny. Należy jednak zaznaczyć, że u sportowców mogą współwystępować inne choroby kardiologiczne, które mogą stwarzać zagrożenie. Szczególnie istotne są kardiomiopatie o podłożu genetycznym, takie jak kardiomiopatia przerostowa czy arytmogenna kardiomiopatia prawej komory. To właśnie one są najczęstszą przyczyną niedokrwienia serca i nagłych zgonów wśród sportowców.

Czy serce sportowca jest niebezpieczne?

Serce sportowca nie jest niebezpieczne samo w sobie, ponieważ zmiany w jego budowie to naturalna reakcja na intensywny trening. Jednak istnieje ryzyko, gdy sportowcom towarzyszą inne schorzenia serca, zwłaszcza genetyczne kardiomiopatie, które mogą prowadzić do powikłań groźnych dla życia, takich jak nagły zgon sercowy. Aby wykluczyć potencjalnie groźne schorzenia, jak kardiomiopatia przerostowa, sportowcy powinni regularnie wykonywać badania EKG i echokardiograficzne (tzw. echo serca), które pozwalają ocenić strukturę i funkcjonowanie serca.

Leczenie serca sportowca - czy jest potrzebne?

Jak wspomniano wcześniej, serce sportowca nie jest stanem chorobowym i nie wymaga leczenia. Wyzwaniem dla kardiologów oraz specjalistów medycyny sportowej jest odróżnienie adaptacyjnych zmian w sercu sportowca od patologicznych stanów, takich jak przerost mięśnia sercowego. Oprócz kardiomiopatii przerostowej, warto zwrócić uwagę na inne schorzenia, jak np. kardiomiopatia rozstrzeniowa oraz nadciśnieniowa przebudowa serca, które mogą występować u starszych sportowców.

Te choroby wymagają leczenia, jednak u sportowców mogą być trudniejsze do zdiagnozowania, ponieważ adaptacyjne zmiany w sercu mogą maskować patologiczne zmiany. Z tego powodu regularna kontrola kardiologiczna jest kluczowa. Należy również pamiętać, że sportowcy, podobnie jak osoby rekreacyjnie uprawiające sport, są narażeni na choroby takie jak niedokrwienna choroba serca, nadciśnienie tętnicze, niewydolność serca, zawał serca, zapalenie mięśnia sercowego czy zaburzenia rytmu serca.

Ostatnie wpisy

mgr farm. Kasia Deptuła

Medyczny Akapit we własnej osobie. Copywriterka, farmaceutka, psia mama, miłośniczka post-rocka. Uwielbiam kawę.

— 2024 —

medyczny akapit

zdrowa porcja contentu bez recepty!

email: info@medycznyakapit.com

tel. 792 746 165